Uzależnienie jest nabytą silną potrzebą wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. To granica, w której czynność dająca przyjemność i satysfakcję, zamienia się w przymus dnia codziennego.

Przyjemność i satysfakcja jest początkiem każdego uzależnienia. Ewolucyjnie, mechanizm ten wykształcił się po to, by promować korzystne dla naszego organizmu zachowania. Odczuwanie przyjemności jest ściśle związane z aktywacją w mózgu tak zwanego układu nagrody. Zbudowany jest on z dwóch głównych struktur, to znaczy z pola brzusznego nakrywki oraz jądra półleżącego przegrody. Pobudzenie tego układu powoduje uwalnianie neuroprzekaźnika – dopaminy, która jest odpowiedzialna za odczuwanie przyjemności. Pozostające pod kontrolą wydzielanie się dopaminy jest niezwykle istotne, gdyż to właśnie dzięki niej powtarzamy czynności niezbędne dla dobrego funkcjonowania a nawet przeżycia. Niestety dopamina staje się też kluczowym czynnikiem w kontekście uzależnień. Badania dowiodły, że smaczny obiad powoduje wzrost tego neuroprzekaźnika o 50%, zapalenie papierosa z nikotyną o ponad 200%, natomiast amfetamina aż o 1000%! Biorąc to pod uwagę nietrudno wyobrazić sobie niemożliwą do poskromnienia chęć powtórzenia tej czynności.
Wykładnikami służącymi określeniu czy dana przyjemność stała się już patologią są tolerancja i odstawienie. Tolerancja przejawia się potrzebą przyjmowania coraz większych ilości substancji w celu osiągnięcia pożądanego efektu. Dzieje się tak, ponieważ mózg przyzwyczaja się do dużej ilości dopaminy, związanej z przyjmowaniem danej substancji. U podłoża tolerancji leży szereg mechanizmów fizjologicznych, miedzy innymi zmiana liczby receptorów. Na poziomie zachowania oznacza to, że niemożliwe staje się czerpanie przyjemności z codziennych zachowań i jedynym sposobem na jej osiągnięcie staje się zażywanie substancji w coraz to większych ilościach. Brak substancji uzależniającej powoduje z kolei zespół odstawienia, któremu towarzyszą liczne objawy somatyczne. Na poziomie fizjologicznym wiąże się to chociażby z wydzielaniem hormonu stresu.
Wyróżniamy dwie podstawowe kategorie uzależnień, a mianowicie psychiczne i fizyczne. Uzależnienie psychiczne (zwane także psychologicznym) jest silną potrzebą wykonywania jakiejś czynności lub przyjmowania substancji, ale nie prowadzi ono do poważnych fizjologicznych następstw. Do jego najbardziej charakterystycznych cech należą: wzrost napędu związanego z poszukiwaniem środka uzależniającego; wzrost tolerancji na działanie środka (obniżenie efektu przyjemności, który on dostarcza); kompulsywna konsumpcja środka kosztem swojego zdrowia i otoczenia; osłabienie woli; obsesja brania oraz natręctwa myślowe utrzymujące się i nawracające nawet po wieloletniej abstynencji; samooszukiwanie się usprawiedliwiające wykonywanie danej czynności (związane z psychologicznymi mechanizmami obronnymi); fizyczne wyniszczenie, brak zainteresowania otoczeniem niezwiązanym ze środkiem; a nawet wypalenie emocjonalne prowadzące do samobójstwa. Jeśli chodzi o uzależnienie fizyczne (zwane też fizjologicznym), to mowa tutaj już o konkretnym wpływie substancji na organizm. Choć istnieje wiele mechanizmów, w jaki sposób substancje uzależniają, to wszystkie łączy silna nabyta potrzeba stałego przyjmowania tej substancji. Jej dostarczenie wiąże się z odczuwaniem pozytywnego, ale niekorzystnego wpływu na organizm. Towarzyszą temu liczne dolegliwości, takie jak: bóle, biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenie mięśni czy bezsenność, w skrajnych przypadkach może dojść do śmierci.
Mówiąc o uzależnieniu, najczęściej mamy na myśli osoby, które nadużywają papierosów, alkoholu czy narkotyków, jednakże znaczenie tego terminu jest o wiele szersze. Uzależnieni możemy być praktycznie od wszystkiego, choć najczęstsze są uzależnienia behawioralne, polegające na wykonywaniu jakiejś czynności. Dotyczy to między innymi: hazardu, internetu i gier komputerowych, masturbacji i pornografii, seksu, samookaleczenia, nadmiernej dbałości o tężyznę fizyczną, pracy, telewizji, kupowania, jedzenia czy słodyczy. Wracając do podziału na uzależnienia psychiczne oraz fizyczne, wyżej wymienione przykłady, z całą pewnością można zaliczyć do tych pierwszych. Natomiast grupa substancji, których nadużywanie prowadzi do uzależnienia fizycznego jest znacznie mniej obszerna. Jako najważniejsze można wymienić: nikotynę, alkohol etylowy, opioidy (heroina i morfina), barbiturany stosowane jako leki nasenne czy niektóre steroidy (zwane niesłusznie sterydami).
Zazwyczaj uzależnienie zaczyna się niewinnie. W początkowej fazie jest to uzależnienie behawioralne, jednak z czasem zamienia się ono w psychiczne, a w ostateczności może stać się fizycznym. Musimy jednak pamiętać, że tak naprawdę każde z nich znacznie utrudnia, a nierzadko uniemożliwia normalne funkcjonowanie. Leczenie uzależnień jest trudne i nie obejdzie się ono bez odpowiedniej terapii. Niezwykle istotne jest, aby taka osoba trafiła pod opiekę specjalisty. Samo leczenie jest procesem długotrwałym i wymaga zastosowania indywidualnego podejścia do pacjenta. Niekiedy wystarczająca okazuje się terapia behawioralno-poznawcza, innym razem niezbędne jest leczenie farmakologiczne, a w najcięższych przypadkach może okazać się konieczny pobyt w ośrodku zamkniętym. Leczenie przyniesie oczekiwane efekty tylko wtedy, gdy osoba uzależniona zda sobie sprawę z istniejącego zagrożenia i przyzna się sama przed sobą do tego, że ma problem. W innym przypadku, nikt nie zmusi jej do leczenia. Wyjątkiem może być uzależnienie od alkoholu utrudniające funkcjonowanie współmieszkańcom. W takiej sytuacji rodzina może wypełnić wniosek do sądu, który po pozytywnym rozpatrzeniu kieruje osobę uzależnioną na odwyk.
Pamiętajmy, że uzależnienia nawet te najbardziej nietypowe nie są żadną fanaberią związaną ze słabą wolą, ale realnym problemem, który może prowadzić do negatywnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych. Dlatego też osoby uzależnione należy wspierać i zapewniać im akceptację społeczną.

autor: Martyna Majewicz