Wychowanie fizyczne (WF) w szkole, dla większości dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, stanowi podstawową i zorganizowaną formę systematycznej aktywności fizycznej. Wymiar obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w szkołach w Polsce w klasach IV-VIII szkoły podstawowej to 4 godz. w tygodniu, łącznie w całym okresie nauczania 385 godz. (średnio ok. 130 godz. rocznie) (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych.
Dz.U. 2012, poz. 204.) Podstawę programu kultury fizycznej stanowi teoria wychowania fizycznego. W niej należy doszukiwać się odpowiedzi dążących do uzasadnienia celów wychowania. Za tym, idących praktycznych podstaw, a raczej tych deklaratywnych w odniesieniu do małej aktywności społeczeństwa, jako czynnika środowiska sprzyjającym nawykom i preferencjom żywieniowych u dzieci w wieku 7-15 lat. Jak wynika z przeglądu literatury, prekursorem podstaw wychowania fizycznego rozumianego, jako zasoby form ruchu, z których kształtuje się wzory aktywności fizycznej, pożyteczne ze względów potrzeb biologicznych, społecznych i psychicznych był polski lekarz, biolog, filozof i publicysta Jędrzej Śniadecki. W swoim dziele wydanym w 1805 roku „O fizycznym wychowaniu dzieci” podkreślał istotę celów wychowania fizycznego, które mają decydujący wpływ na kształtowanie współczesnej idei, również w odniesieniu do tematu owej pracy w kontekście do zaniedbań prowadzących do powstawania nadwagi i otyłości u dzieci. Podstawą współczesnej kultury fizycznej jest sport, jak i turystyka, czy różne formy gier i zabaw ruchowych. Wychowanie fizyczne jest systemem komunikacji młodego pokolenia do wdrażania i celowej integracji w spontaniczny proces rozwoju fizycznego. Istotnie stanowi one nierozerwalną całość z wychowaniem estetycznym, społeczno moralnym, umysłowym, jak i właśnie środowiskowym. Jej celowo zorganizowany proces zaniedbań w tym zakresie ma istotny wpływ na podobieństwo pojawienia się otyłości jednostek. Wartym uwagi są tutaj względy praktyczne, które skłaniają się do wyodrębnienia kręgu pośredniego kultury fizycznej związanej z zagadnieniami zdrowotnymi, które w swoich intencjach sprzyjają rozwojowi fizycznemu i zdrowiu uczniów. Zaniechania w obrębie ograniczenia aktywności fizycznej, jak i obligatoryjne zwolnienia z lekcji wychowania fizycznego, także brak uczestnictwa w pozaszkolnych organizacjach, obejmujących kluby sportowe czy inne formy aktywności ruchowej, są elementem współzależności prowadzących do nadwyżki masy ciała uczniów (Liedke i Wlaźnik, 1983). Znaczący wymiar zajęć związanych z aktywnością fizyczną związany jest z wiodącą pozycją Polski w odniesieniu do krajów europejskich pod względem liczby obowiązkowych godzin zajęć WF. Zgodnie z obowiązującymi przepisami wychowania fizycznego, jest on jednym z dwóch przedmiotów, obok technologii informacyjnej, z których dyrektor placówki może ucznia zwolnić „na podstawie opinii o ograniczonych możliwościach uczestnictwa ucznia w tych zajęciach, wydanej przez lekarza oraz na czas określony w tej opinii” (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Dz.U. 2007, nr 83, poz. 562 z późn. zm.).
Z praktycznego punktu widzenia, uczniowie nie uczestniczą w zajęciach, na podstawie przekazywanych prowadzącemu nauczycielowi wychowania fizycznego na piśmie zwolnień od rodziców lub ustnego usprawiedliwiania się samych uczniów z powodu niedyspozycyjności lub złego samopoczucia. Wyniki badań przeprowadzonych w roku szkolnym 1974/75 w 170 szkołach województwa poznańskiego i warszawskiego pokazały, iż zwolnienia lekarskie trwające więcej niż 2-3 miesiące posiadało 4,5% uczniów (w tym 3% w szkołach podstawowych). W związku z narastającym problemem pogłębiania się nadwagi i otyłości pośród dzieci i młodzieży oraz z obniżaniem się ich sprawności fizycznej, zaczęto zwracać uwagę na zbyt małą aktywność fizyczną. Analiza wyników badań przeprowadzonych w Polsce w 2010 r. w reprezentatywnej grupie uczniów ukazała, iż poziom aktywności fizycznej propagowany dla zdrowia dzieci i młodzieży w wieku 5-17 lat to minimum godzina dziennie od umiarkowanej do intensywnej aktywności fizycznej. Osiągnęło go jedynie 27,3% 11-12-latków; 17,8% 13-14-latków; 16,2% 15-16-latków i 10,3% 17-18-latków (Mazur, 2011). Szczególne zainteresowanie i obawy specjalistów, opinii publicznej oraz mediów wzbudzała duża częstość zwalniania uczniów z zajęć wychowania fizycznego i częsta absencja uczniów na tych zajęciach. W latach 2008-2012 Najwyższa Izby Kontroli przeprowadziła dwukrotny dozór dotyczący realizacji wychowania fizycznego w szkołach, uczestnictwa dzieci w tych lekcjach, ujawniając szereg nieprawidłowości (NIK, 2010). Kontrola nie wpłynęła wówczas na podjęcie w edukacji profilaktycznych działań dla poprawy obecnie obowiązującej, niekorzystnej sytuacji w obszarze szkolnego wychowania fizycznego (NIK, 2013). Dane dotyczące uczestnictwa dzieci i młodzieży w zajęciach wychowania fizycznego oraz częstości zwolnień z tych zajęć są w naszym kraju rozbieżne i niepełne. Dotyczą one kilku, niereprezentatywnych zbiorowości uczniów, zastosowane są różne metody badań i różnorodne źródła informacji. Nie ma też dokładnych danych o przyczynach zwolnień oraz absencji dzieci na obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego. Przedstawione w artykule dane sporządzono na podstawie badań losowo dobranej grupy dzieci i młodzieży w wieku 10-17 lat. Wyniki tych badań ukazały, iż większy odsetek uczniów nie uczestniczył w obowiązkowych zajęciach wychowania fizycznego w roku szkolnym 2012/13. Niespełna co trzeci uczeń nie uczestniczył we wszystkich bądź prawie wszystkich lekcjach wychowania fizycznego, a co dziesiąty brał udział tylko w połowie albo w mniej ogółu tych lekcji. Uczestnictwo uczniów w tych lekcjach zmniejszało się wraz z wiekiem, etapem nauczania oraz klasą (Mazur, 2011). Powszechnym zjawiskiem jest zwalnianie uczniów z wychowania fizycznego przez rodziców oraz samych uczniów. Zwalniany przez rodziców był co piąty uczeń, a co dziesiąty zwalniał się sam. Są to fundamentalne przyczyny nieuczestniczenia młodzieży w lekcjach WF, a nie zwolnienia lekarskie. Jedynie co trzeci uczeń otrzymał zwolnienie lekarskie. Zwolnienia długotrwałe, powyżej 3 miesięcy, dotyczyły 4,5% uczniów (Woynarowska i wsp., 1979). Wyniki badań ukazały, że częste nieuczestniczenie uczniów w zajęciach wychowania fizycznego jest w polskich szkołach zjawiskiem nadal powszechnym. Dane te należy rozpatrywać w kontekście danych Najwyższej Izby Kontroli, iż w 26% skontrolowanych placówek nie zrealizowano wymaganej liczby godzin zajęć WF (NIK, 2013). W praktyce w większości placówek część lekcji WF nie odbywało się z różnych przyczyn zależnych od nauczycieli i szkoły. Dziewczęta rzadziej aniżeli chłopcy brały udział w lekcjach WF. Zalecany poziom aktywności fizycznej osiągało w 2010 roku niespełna 23,2% 11-12-latek i 4,2% 17-18-latek (chłopcy: 31,4% i 17,9%) (WHO, 2010). Nie stwierdzono wtedy różnic zależnych od płci w kontekście zwolnień lekarskich, pomimo, iż we wszystkich grupach wieku, dziewczęta słabiej niż chłopcy oceniają swoje zdrowie oraz zgłaszają więcej dolegliwości zdrowotnych. Zwalnianie uczniów z zajęć wychowania fizycznego całkowite bądź częściowe jest praktykowane we wszystkich krajach europejskich. Procedura udzielania takich zwolnień jest niezwykle zróżnicowana. W większości krajów zwolnienie jest udzielane na podstawie orzeczenia lekarskiego, też na wniosek rodziców. Zaświadczenia lekarskie są akceptowane tylko w takich krajach jak na przykład: Norwegia, Grecja i Hiszpania, zaś w Danii, Szwecji i na Węgrzech decyzja, o procedurze zwolnień z wychowania fizycznego zależna jest od szkoły. W Polsce obowiązujące przepisy odnoszą się jedynie do zwolnień lekarskich, nie uwzględniają zwolnień na wniosek rodziców oraz samych uczniów. W przepisach bezpieczeństwa i higieny odnotowano jedynie, iż „Uczestnika zajęć uskarżającego się na dolegliwości zdrowotne zwalnia się w danym dniu z zaplanowanych ćwiczeń, informując o tym jego rodziców (opiekunów)” (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Dz.U. 2003, nr 6, poz. 69; §31 ust. 2.). Lekarze udzielający zwolnień nie zawsze przestrzegają zasad zawartych w obowiązującej od lat siedemdziesiątych „Kwalifikacji lekarskiej uczniów z zaburzeniami i chorobami przewlekłymi do zajęć wychowania fizycznego” (Woynarowska, 2015). Niepełne uczestnictwo uczniów w lekcjach wychowania fizycznego uniemożliwia uczniom osiągnięcie celów zapisanych w podstawie programowej (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 czerwca 2014 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Dz.U. 2014, poz. 803). Celem wychowania fizycznego jest wspieranie aktywności fizycznej uczniów, rozwijanie prawidłowych umiejętności ruchowych, kształtowanie prozdrowotnego stylu życia, rozwijanie umiejętności dbania o zdrowie, stwarzanie możliwości rozładowania napięć związanych ze stresem szkolnym. Praktyka zwolnień z wychowania fizycznego w placówkach szkolnych może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie ludzi dorosłych. Wyniki badań długofalowych ukazują, iż uczestnictwo w zajęciach wychowania fizycznego oraz zwiększona aktywność fizyczna w dzieciństwie wpływa na wyższy poziom tej aktywności oraz lepszy stan zdrowia w życiu dorosłym. Nieuczestniczenie dzieci w zajęciach wychowania fizycznego jest w polskich szkołach zjawiskiem powszechnym. Dla około 20-40% uczniów, zależnie od wieku lub klasy, liczba lekcji, w których aktywnie uczestniczyli była mniejsza od zaplanowanej w systemie edukacji. Uniemożliwia to osiągnięcie przez młodzież zalecanego poziomu aktywności fizycznej, a przez szkołę celów zapisanych w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Wychowankowie klas najstarszych, których poziom aktywności fizycznej był niższy niż u uczniów klas młodszych (Woynarowska i Mazur, 2015). Problem zwolnień uczniów z lekcji wychowania fizycznego wymaga pogłębionych badań m.in. czynników, które warunkują sprzyjanie powstawaniu otyłości. Uzyskanie takich danych wymaga zastosowania różnorodnych metod badawczych i analizy tych wyników. W 2013 roku Ministerstwo Sportu i Turystyki zapoczątkowało kampanię społeczną „Stop zwolnieniom w wf-u”, powiązaną z programem „WF z klasą”. (organizowaną przez Centrum Edukacji Obywatelskiej), w której już w drugiej edycji w roku szkolnym 2014/15 uczestniczyło 1460 szkół.

autor: FCD Dominika Bem – Gabinet Dietetyczny